Экскурсионные туры по Западному Казахстану.

«Большие композиторы всегда и прежде всего обращали внимание на мелодию, как на ведущее начало в музыке. Мелодия - это музыка, главная основа всей музыки, поскольку совершенная мелодия подразумевает и вызывает к жизни свое гармоничное оформление»

Чехов А. П.

Поездка из Атырау в село Ханская ставка.

В Бокейордынском историко-музейным комплексе в селе Ханская ставка, построен мавзолей над могилой акына в Бокейордынском районе Западно-Казахстанской области.
Мавзолей находится в 3 километрах от села Хан-Ордасы на родовом кладбище.
Высота мавзолея 7,8 метров, диаметр 4,5 метров. Автор и архитектор мавзолея – Копбол Демесинов. Даулеткерей родился весной 1820 года в ауле Орда тогда Внутренней Орды (ныне село Хан ордасы Бокейординского района Западно-Казахстанской области).
Его отец султан Шигай Нуралиев временно (1815 - 1823 г.г.) правил Внутренней (Бокеевской) Ордой после смерти хана Бокея будучи регентом несовершеннолетнего будущего хана Жангира Бокеева.
Он умер, когда Даулеткерею было всего пять лет, и дальнейшие заботы о его воспитании взял на себя двоюродный брат, султан Мендигирей Букейханов, самый богатый и влиятельный человек в Букеевской Орде после хана Жангира.
В детстве Даулеткерей учился мусульманской грамоте у муллы. Хан Жангир, получивший образование в России, создавал возможности для получения детьми русского образования в Орде. Даулеткерей научился говорить по-русски, умел по-русски читать и писать.
Его прозвали образованным мальчиком. Но он выделялся умением играть на домбре. Мастерству игры на этом инструменте он научился у превосходного домбриста Мусиралы Бердалы-улы. В Орду, ставшую зимним центром султанов, в начале 40-х годов 19 века приглашали артистов драмы и музыкантов из Саратова.
Есть сведения, что Даулеткерей с детства был знаком с русской и европейской музыкой. Он хорошо играл и на русской балалайке, умел играть на гитаре и мандолине. В молодости Даулеткерей стал свидетелем народно-освободительного восстания казахов Букеевской орды (1836 - 1838 г.г.) под руководством Исатая Тайманова и Махамбета Утемисова против российской колонизации и наместника царя хана Жангира, которое оставило свой отпечаток на творчестве кюйши.
В 1851 году Даулеткерей Шигаев становится правителем рода Серкеш. Он попадает в число представителей казахского народа на торжествах по случаю коронации царя Александра II в 1855 году. В этом путешествии в Петербург он услышал и увидел много интересного, чего не видел и не слышал раньше, услышал произведения европейских композиторов в оркестровом исполнении.
В 1861 году Даулеткерея назначили правителем рода в Кызылкурт, там он через год встретился с «отцом» кюев - Курмангазы. Даулеткерей во время встречи сыграл свой кюй «Булбул» (Соловей). Пьеса очень понравилась Курмангазы, он включил её в свой репертуар и даже сочинил своеобразный парафраз на эту тему.
Играя друг другу, Курмангазы и Даулеткерей много позаимствовали друг от друга. Известный казахский музыковед, академик Ахмет Жубанов пишет: «На музыкальное творчество Даулеткерея большое влияние оказали беседы с Курмангазы, встречи с другими домбристами, исполнявшими кюи в традиционно народной манере».
Последующие кюи Даулеткерея «Топан» и «Жигер», выражающие стремление народа к свободе, вместе с тем отражают раздумья человека, много выстрадавшего в жизни, мужественного, сдержанного, серьёзного.
О кюе «Жигер» собиратель казахских народных произведений Александр Затаевич писал: «В этом кюе звуки превышают возможности домбры, бьют через край, бурлят. Это произведение, написанное в приподнято-возвышенном темпе, имеет большое значение».
В последние три десятилетия жизни замечательного кюйши наступает подлинный расцвет творчества. Появляются кюи, совершенные по мастерству и глубине содержания. Даулеткерей скончался 4 мая 1887 года.
Он оставил значительное музыкальное наследие, повлиявшее на дальнейшее развитие народной инструментальной музыки в Казахстане. В начале 40-х годов были созданы первые известные кюи Даулеткерея «Кыз Акжелен» и «Кос-алка́».
Толчком к сочинению пьес в исполнении домбры послужили жизненные впечатления акына. В одном случае - встреча с искусной домбристкой и очень красивой девушкой Акбала-кыз. Ей и посвящён кюй «Кыз-Акжелен».
Это первая попытка Даулеткерея создать в музыке портретную зарисовку. Александр Затаевич, записавший это произведение, отметил: «Очень красива и свежа его средняя часть, где на высоком регистре домбры звучит красивая мелодия, как бы интонируемая девичьими голосами».
Кюй «Кос-алка́» - одно из самых популярных произведений Даулеткерея. По мнению академика Ахмета Жубанова, музыкальное содержание кюя передает мирное покачивание женских украшений во время ходьбы.
Такому восприятию способствует прежде всего ритм кюя, состоящий из равномерных восьмых и четвертей, а также плавные линии мелодии, складывающиеся на небольших восходящих и нисходящих интонационных попевок.
Форма кюя традиционна, она состоит из нескольких разделов, в которых основная тема проводится в разных регистрах. В этом отношении кюй «Кос алка» можно считать моно тематическим. Следующие два произведения «Коныр-кюй» и «Кос шек», созданные в период поисков новых средств выразительности, являются новаторскими.
Затаевич назвал «Коныр-кюй» настоящей элегией и дал следующую характеристику этим двум кюям: «Две пьесы, в содержании своем обобщенные мятущимся и патетическим началом несколько подчеркнутой выразительности и, по характеру своих высокопарных мелодических формул, как бы переливающиеся за пределы типично казахской инструментальной мелодии и приёмов её развития».
Кюй «Жигер» был создан в годы тяжелого душевного кризиса. «Жигер» - произведение громадной трагедийной силы и взволнованности, передавшее тревожный дух своего времени. Кюй «Кудайша». Открывается кюй традиционным вступительным материалом бас буын.
На протяжении всего кюя вступительный материал повторяется несколько раз, разграничивая собой другие разделы формы. Основная тема представляет собой развернутое построение, состоящее из нескольких мелодических фраз, каждая из которых завершается ниспадающей интонацией.
Кюй «Кыз акжелен». Среди ранних сочинений Даулеткерея «Кыз Акжелен» - наиболее зрелое произведение. Кюй отличается удивительной мелодичностью, естественностью развертывания музыкального материала, совершенством формы.
В кюе присутствуют все основные разделы традиционной формы кюев Западного Казахстана: бас буын, орта буын и сага. Произведения Даулеткерея демонстрируют прогрессивные общественные взгляды, философию жизни, лирику времени, историю народа.
Особенно ярко в его кюях отображаются картины природы и её красота. Всего за свою жизнь акын сочинил около сотни инструментальных произведений для домбры. По словам известного исследователя музыки Ахмета Жубанова племянник Даулеткерея Науша Бокейханов, живший в советское время, играл около 50 его кюев.

Дәулеткере Шығайұлының кесенесі.

Батыс Қазақстан бойынша экскурсиялар.

«Ұлы композиторлар әуенге басты назар аударатын әуенге әрқашан мән берген. Әуен - бұл музыка, барлық музыканың негізі, өйткені тамаша әуен оның үйлесімді дизайнын білдіреді және өмірге әкеледі».

Чехов А.П.

Атыраудан Хан бағамы ауылына сапар.

Хан ставка ауылындағы Бөкейордын тарихи-мұражай кешенінде Батыс Қазақстан облысы, Бөкейордын ауданында ақын моласының үстіне кесене тұрғызылды. Кесене Хан-Ордасы ауылынан 3 шақырым жерде отбасылық зиратта орналасқан.
Кесененің биіктігі - 7,8 метр, диаметрі - 4,5 метр. Кесененің авторы және сәулетшісі Копбол Демесинов. Дәулеткерей 1820 жылы көктемде Ішкі Орданың сол кездегі Орда ауылында (қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Бөкейорда ауданы, Хан Ордасы ауылы) дүниеге келген. Оның әкесі Сұлтан Шигай Нұралиев уақытша (1815 - 1823) Ішкі Бокей өлгеннен кейін Ішкі Ордаға билік жүргізді, ол кәмелетке толмаған болашақ хан Жәңгір Бөкеевтің рейхаты болды.
Ол Дәулеткерей небары бес жаста болғанда қайтыс болды, ал немере ағасы - Сұлтан Меңдігерей Бөкейханов, Хан Жәңгірден кейінгі Бөкеев ордасының ең бай және ықпалды адамы оның тәрбиесіне одан әрі қамқорлық жасады.
Бала кезінде Дәулеткерей мұсылман сауатын молдадан оқыған. Ресейде білім алған Хан Жәңгір балалардың Ордада орысша білім алуына мүмкіндік жасады. Дәулеткерей орысша сөйлеуді үйренді, орысша оқып, жазуды білді. Ол білімді бала деп аталды.
Бірақ ол домбыра тарту қабілетімен ерекшеленді. Ол бұл аспапта ойнауды шебер домбырашы Мусирала Бердалы-уладан үйренген. Саратовтың драма әртістері мен музыканттары 19 ғасырдың 40-жылдарында сұлтандардың қысқы орталығы болған Ордаға шақырылды.
Дәулеткерейдің бала кезінен орыс және еуропалық музыкамен таныс екендігі туралы деректер бар. Орыс балалайкасында жақсы ойнады, гитара мен мандолинаны қалай ойнайтынын білді. Жас кезінде Дәулеткерей Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовтің басшылығымен Букеев ордасы қазақтарының халықтық-азаттық көтерілістеріне және кюушаның жұмысында өз ізін қалдырған билеуші ​​патша хан Жәңгірге қарсы тұрды.
1851 жылы Дәулеткерей Шиғаев Серкеш руының билеушісі болды. Ол 1855 жылы патша II Александрдың таққа отыруына арналған салтанатта қазақ халқының өкілдерінің қатарына кіреді. Санкт-Петербургке сапарында ол бұрын-соңды көрмеген немесе естімеген көптеген қызықты дүниелерді естіді және көрді, оркестрде орындалған еуропалық композиторлардың туындыларын естіді.
1861 жылы Дәулеткерей Қызылқұрттағы рулардың билеушісі болып тағайындалды, бір жылдан кейін ол куевтің «әкесі» - Құрманғазымен кездесті. Кездесу барысында Дәулеткерей өзінің «Бұлбұл» әнін ойнады.
Пьеса Құрманғазыға өте ұнады, оны репертуарына енгізіп, тіпті осы тақырыпта өзіндік парафраз да жазды. Бір-бірімен ойнап, Құрманғазы мен Дәулеткерей бір-бірінен көп қарыз алды. Белгілі қазақ музыкатанушысы, академик Ахмет Жұбанов: «Құрманғазымен болған әңгімелер, дәстүрлі халық күйінде күй ойнайтын басқа домбырашылармен кездесулер Дәулеткерейдің музыкалық шығармасына үлкен әсер етті» деп жазады.
Дәулеткерейдің «Топан» және «Гигер» кейінгі тағамдары халықтың бостандыққа ұмтылысын білдіреді, сонымен бірге өмірде көп азап шеккен, батыл, ұстамды, байсалды адамның ойларын бейнелейді. Қазақ халық шығармаларын жинаушы Александр Затаевич «Жігер» күйі туралы былай деп жазды: «Бұл дыбыста домбыраның дыбысы шығады, шетінен қайнайды, қайнайды. Жоғары қарқынмен жазылған бұл шығарманың маңызы зор ».
Керемет кюша өмірінің соңғы үш онжылдығында шығармашылықтың нағыз гүлденуі басталды. Куи шеберлігі мен мазмұнының тереңдігінде тамаша көрінеді. Дәулеткерей 1887 жылы 4 мамырда қайтыс болды.
Ол Қазақстанда халықтық аспаптық музыканың одан әрі дамуына әсер еткен маңызды музыкалық мұра қалдырды. 40-жылдардың басында Дәулеткерейдің алғашқы танымал тағамдары «Қыз Ақжелең» мен «Қос-алқа» пайда болды.
Ақынның өмірлік әсерлері домбырамен ойнауға серпін берді. Бір жағдайда - шебер домбырашы және өте әдемі Ақбала қызымен кездесу. Кю-Қыз-Ақжелең оған арналады. Бұл Дәулеткерейдің музыкадағы портрет эскизін жасаудағы алғашқы әрекеті.
Бұл жұмысты жазған Александр Затаевич: «Оның ортаңғы жағы өте әдемі және жаңа, онда әдемі әуен домбыраның жоғары регистрінде, глазды дауыстылармен интонацияланған». Күй «Қос-Алқа» - Дәулеткерейдің ең танымал туындыларының бірі.
Академик Ахмет Жұбановтың айтуынша, күйлердің музыкалық мазмұны әйелдердің бейбіт жолын білдіреді жүру кезінде зергерлік бұйымдар. Бұл қабылдау, ең алдымен, бірыңғай сегіздіктер мен ширектерден тұратын кюдің ырғағымен, сондай-ақ шағын көтеріліп-түсетін интонациялық әуендерде жиналып тұратын әуеннің тегіс сызықтарымен ықпал етеді. Кюи формасы дәстүрлі, ол бірнеше бөлімнен тұрады, онда негізгі тақырып әр түрлі регистрлерде өткізіледі.
Осыған байланысты «Қос алқа» күйін моно-тақырыптық деп санауға болады. Келесі екі туынды - «Қоңыр күй» және «Қос шек» жаңа өрнек құралдарын іздеу барысында жаңашыл болып табылады. Затаевич «Қоңыр-күйді» нағыз элегия деп атады және осы екі күйге келесі сипаттама берді: «Екі дана, олардың мазмұны бойынша экспрессивтілікке баса назар аударды, және олардың жоғары деңгейлі әуендік формулаларының табиғаты бойынша, әдеттегі қазақтың аспаптық әуенінің шекараларын ашып тастағандай. және оны дамыту әдістері».
Күй «Гигер» ауыр психикалық дағдарыс жылдарында құрылған. «Джига» - бұл өз заманының алаңдаушылық рухын жеткізетін зор қайғылы күш пен эмоцияның туындысы. Күй «Құдайша». Күй дәстүрлі кіріспе материалды бас-буынмен ашады.
Кю бойы кіріспе материалы бірнеше рет қайталанады, форманың басқа бөлімдерін белгілейді. Негізгі тақырып - бірнеше әуезді тіркестерден тұратын егжей-тегжейлі құрылыс, олардың әрқайсысы ағынды интонациямен аяқталады.
Күй Қыз Ақжелең. Дәулеткерейдің алғашқы шығармаларының ішінде «Қыз Ақжелең» ең жетілген шығарма. Күй таңғажайып әуенімен, музыкалық материалды орналастырудың табиғилығымен және форманың жетілуімен ерекшеленеді.
Кю Батыс Қазақстандағы дәстүрлі тағамдардың негізгі бөлімдерін қамтиды: бас буын, орта буын және дастандар. Дәулеткерейдің еңбектерінде прогрессивті әлеуметтік көзқарастар, өмір философиясы, уақыт лирикасы, халықтың тарихы көрсетілген.
Әсіресе оның суреттерінде табиғат пен оның сұлулығы айқын көрінеді. Жалпы, ақын өз өмірінде домбыраға арналған жүзге жуық аспаптық шығармалар жазды. Әйгілі музыка зерттеушісі Ахмет Жұбановтың айтуынша, Кеңес дәуірінде өмір сүрген Дәулеткерейдің жиені Науша Бөкейханов өзінің 50-ге жуық әнін ойнаған.

Источник и фотографии:
-https://ruh.kz/geo/zko/mavzolei_dauletkereya_shigaiuli/