Древние легенды Казахстана.

«С тех пор на ее плоской стороне появилось отверстие…
Разве запрет отца остановит
зеленой весною охотника юного?
Сын Джучи хана с ватагой ровесников»

Легенды Улытау.

Сын Великого хана Золотой Орды Жошы (Джучи), охотясь на диких куланов, так увлекся стрельбой из лука, что группа сопровождавших его приближенных осталась далеко позади. Метко разил царевич острыми стрелами бегущих куланов, и не было от него пощады бедным животным.
Вожак стада диких куланов, известный как Хромой Кулан, сильный и смелый, не боявшийся даже волков (именно в бою с серыми хищниками однажды была повреждена его нога), неожиданно развернулся и набросился на охотника.
Атака Хромого Кулана была столь дерзкой и яростной, что Жошы слетел с коня, повредил себе шею и тут же умер… Стадо куланов, освободившееся от преследования, свободно убежало в степные просторы, и впереди всех по-прежнему бежал вожак Хромой Кулан.
Никто из приближенных и слуг не посмел рассказать Великому хану Золотой Орды о смерти его сына. За то, что человек приносил плохую весть, по древнему обычаю полагалась смерть. И тогда Великий певец - Улы жыршы - мудрый старец Кетбуга выстругал из березы домбру, натянул на нее струны и, придя во дворец Великого хана, упал на колени перед его троном. Владыка, предчувствуя, что не с добром пришел к нему мудрый старец, мрачно спросил у него:
- «Чего ты хочешь, Великий певец?»
Но ничего не произнес Кетбуга. Он начал играть на своей березовой домбре печальную мелодию - кюй. В этом кюе волшебными звуками передавалось, как юный царевич Жошы, сын Великого хана, поехал на охоту, как ему повстречалось стадо пасшихся на весенних травах куланов, и как царевич охотился на них.
До сих пор вожак куланов умело уводил свое потомство от погони, но на этот раз опасность была велика. Царевич настиг своими стрелами куланов, кобылиц и малолетних жеребят. Вот уже началась убийственная стрельба из луков, люди на конях нагоняли диких животных.
И в этот момент Хромой вожак, не собственной жизни, развернулся и бросился на преследующего его царевича и сбросил его на землю. Так погиб ханский сын… Улы жыршы закончил играть на домбре, не произнеся при этом ни слова, но Великий хан и все остальные по звучанию музыки поняли все: домбра передала и топот скачущих коней, и тревогу куланов за молодых и слабых жеребят, и силу и мудрость вожака Хромого Кулана, берегущего свой косяк.
Особенно трагично запела она, когда Хромой Кулан напал на царевича… Долго молчал хан, а его окружение не смело издать ни звука. Наконец, Великий хан промолвил:
- «Ты принес мне тяжелую весть о гибели моего сына. Я все понял, слушая твою домбру. Ты достоин смерти за свою черную весть, но так как ты сам не произнес ни слова, пусть будет наказана твоя домбра. Залейте ей горло свинцом!»
Так благодаря мудрецу Кетбуге - Улы жыршы - грозному владыке Золотой Орды монголов было сообщено о смерти юного царевича, но, вопреки страшному обычаю, не пострадал никто из людей. А березовая домбра за то, что принесла черную весть о гибели царевича, была залита горячим свинцом.
С тех пор на ее плоской стороне появилось отверстие…
Разве запрет отца остановит
зеленой весною охотника юного?
Сын Джучи хана с ватагой ровеснико
Мчится выслеживать стадо куланов.
Разве запрет отца остановит
зеленой весною охотника юного?
Сын Джучи хана с ватагой ровесников
Мчится выслеживать стадо куланов.
Юношам страшно в ставку вернуться.
Что ждет товарищей павшего сына?
Полный недобрых предчувствий
Джучи- хан любимого сына ищет.
Люди приблизится к хану боятся,
прячут глаза и подальше отходят.
Если известие будет плохое -
олово вестнику в ухо вольется!
Когда ожидание смысл потеряло,
акын с домброю к хану приходит,
Садится молча и трогает струны -
мрачна и угрюма мелодия льется.
Вот струны совсем по другому запели,
заполнили все трепетанием нежным,
подобным биению юного сердца,
еще не вкусившего радостей жизни.
Хан замер ответ ожидаемый слыша.
Рыдала домбра как вдова безутешно.
И, принимая свою утрату,
плакал хан, потеряв надежду.
Олово влили в домбру, и она
навеки замолкла. А песня жива.
И нет в казахской степи селенья
где не звучала бы людям она.

Источник:
О. Жанайдаров «Легенды Древнего Казахстана. Детская энциклопедия Казахстана». – Алматы: Аруна, 2007

Ақсақ құлан» туралы аңыз.

Ұлытау аңыздары.

«Ақсақ құлан шошыған,
Қырда еркін жосыған.
Тынышын бұзып құланның,
Оқ атқан сіздің ұлыңыз,
Опат болды осыдан»

Қазақстанның ежелгі аңыздары.

Қазақтың күйшілік өнеріндегі көне күйлердің бірі - халық күйі "Ақсақ құлан". Бұл күйдің шығу тарихы қазақтың төл аспабы домбырамен байланысты. Бізге жеткен, осы күнде айтылып, әртүрлі басылымдарда жарияланып жүрген бұл күйдің аңызы бойынша ертеректе домбыра үш ішекті, көмей тесігі болмаған деп жазылып келеді.
Күйші Кербұқа хан алдында күй тартқанда домбыраның үнінен "Балаң өлді, Жошы хан" деген сөздер естілді деп келтіріледі. Бүгін оқырман назарына "Ақсақ құлан" күй-аңызының тағы бір нұсқасын ұсынбақпыз.
Көп айтылмайтын, ұмытылып бара жатқан бұл нұсқаны былтырғы жылы дүниеден өткен белгілі күйші-зерттеуші Тымат Мерғалиев 1965 жылы Саратов облысы, Старо-Полтавка ауданы, Канев селосының тұрғыны, күйші Сапар Жұмағалиевтан жазып алып, 1972 жылы шыққан өзінің "Домбыра сазы" атты еңбегінде жариялаған.
Күйді жеткізуші оның мазмұнын былай деп баяндаған екен: Ертеде Жошы ханның үлкен баласы аңға шығып, құлан атуға барғаннан қайтып оралмапты. Баласын біраз күндер күтіп, ақыры келмеген соң, оның тірі емес екенін әкесі сезеді. Енді не болса да жаман хабарын естігісі келмеген хан:
- Кімде-кім менің баламның қайғылы хабарын естіртсе, соның көмейіне қорғасын ерітіп құямын, - деп халыққа жар салыпты. Халық ханның баласын құлан теуіп өлтіргенін біледі, бірақ әкесіне айтуға батылдары бармайды. Күндердің күнінде ел аралап жүрген бір домбырашы бұл хабарды естіп, ханның ордасына барыпты.
Бірақ күзетшілерден асып ордаға кіре алмай далада, қақпа алдында отырып, домбырасынан бір күйді күңіренте тарта беріпті. Кешқұрым саңқылдап шыққан домбыра үні сол маңайды тегіс шарлап, орда ішіндегі ханның да құлағына шалынады. Тақта мүлгіп отырған хан сәл басын көтеріп:
- Мынау ненің үні? Барып біліңдерші? Егер менде шаруасы бар адам болса мында алып келіңдер! - деп уәзірлерінің біріне әмір етеді. Уәзір әлгі домбырашыны ханның алдына алып келеді. Хан оған:
- Қайдан жүрген адамсың? Мұнда келу мақсатыңды айт! - дегенде домбырашы:
- Тақсыр! Көптен көңілімде жүрген бір күйім бар еді, соны сізге сынатқалы келіп едім, - депті.
- Е, олай болса домбыраңды тарт! - депті хан.
Бұл сөзді естуі сол-ақ екен, күйші домбырасының бұрауын қоңыр дауысқа келтіріп, әрбір қағысын салмақпен қағып, бір күйді тарта беріпті. Күйдің алғашқы дыбысынан басталған қатал үн, бірте-бірте қоюланып, "мені естисің бе, хан ием, қайғылы хабар айтамын" дегендей, алдын ала негізгі тақырыбынан, айтпақ ойынан хабар береді.
Домбыраның күңіренген үнінен сезіктенген уәзірлерінің бірі:
- Тақсыр! Мынау не дегелі отыр өзі? - дегенде, хан айнала отырғандарға, домбырашыға қарап:
- Мына бастағаның, сенің тартатын, менің естіп, тыңдайтын күйім емес екен. Бірақ әдейілеп келген екенсің тарт, тарт! - депті. Ханнан рұқсат алған домбырашы күйін боздата тартқанда, домбыраның көмейінен:
Ақсақ құлан шошыған,
Қырда еркін жосыған.
Тынышын бұзып құланның,
Оқ атқан сіздің ұлыңыз,
Опат болды осыдан.
Хабарын соның айтуға,
Арып-ашып алыстан,
Келіп тұр мынау домбыра,
Болған істің барлығын,
Қалдырмай түгел баяндар.
Үніне оның құлақ сал,
Қаумалаған, халайық,
Хан бастаған жарандар, - деген қайғылы үн күңіреніп естіледі. Әсіресе, домбыраның әрбір буынында: "опат болды" деген сөздер адам айтқандай ап-анық естіліп, қайталанып тұрады. Мұны естігенде төрде отырған хан егіліп жылайды. Ханның шешесі мен әйелі, қызы қатты қапаланып зарлайды. Домбыраның "сиқырлы сазы" мен қайғылы үнінен есі кетіп әлсіреген хан:
- Ұстаңдар мына күйшіні! - деп, уәзірлеріне әмір етіпті. Сонда күйші ханға қарап:
 - Уа, тақсыр! Мен аузымды ашып, ештеме де айтқан жоқ едім ғой, жазығым - өзіңіздің рұқсатыңызбен күй тартқаным ба? Барлық сырды ашып, айтып берген мынау домбыра емес пе? - депті. Хан осы жерде сөзден жеңіліп, берген жарлығын орындау үшін:
- "Кім болса да бәрібір, қаралы хабар әкелгеннің үні өшіп, жазасын алсын!" деп бұйырып, домбыраның қақпағынан көмей тесігін жасап, қорғасын ерітіп құйғызыпты. Содан бастап домбыраның көмей тесігі пайда болған екен деседі.
Бұл күй ел арасына "Ақсақ құлан", кей жерлерде "Ақсақ құлан, Жошы хан" деген атпен тарап кеткен. Күйші-зерттеуші Тымат Мерғалиевтың жазып алған бұл нұсқасының ноталық үлгісі 1982 жылы "Қазақтың музыкалық фольклоры" атты ғылыми жинақта да жарық көрді.
Күйдің басқа нұсқалары кейінгі ұрпаққа атақты күйшілер Оқап Қабиғожин, Қали Жантілеуов, Шәміл Әбілтаев, Нұрғиса Тілендиевтер арқылы жетті. Қазіргі кезде бұл күй барлық шебер орындаушылардың репертуарларынан орын алған шығарма.

Авторы.
Bakhitjan Togtal. https://web.facebook.com/notes/%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B5-%D0%BA%D0%BB%D1%83%D0%B1/%D0%B0%D2%9B%D1%81%D0%B0%D2%9B-%D2%9B%D2%B1%D0%BB%D0%B0%D0%BD-%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B-%D0%B0%D2%A3%D1%8B%D0%B7/512562618775749/?_rdc=1&_rdr