Прогулка в окрестностях горы Окжетпес.

«Видны отсюда озеро, и лес,
И ближние и дальние пределы,
И гордая вершина Ок-жетпес,
Куда батыра долетали стрелы...»

 Сакен Сейфуллин. Кокшетау, Ок-Жетпес, Бурабай, Жумбак-Тас. 1925 – 1928 г.г. Перевод Г. Серебрякова. 

Поездка из Щучинска на озеро Боровое.

Скала Окжетпес находится в северо-восточной части от озера Боровое, в восточной части гор Кокентау. Скала Окжетпес расположена в Бурабайском районе, на территории национального природного парка Боровое в Акмолинской области.
Величественная скала Окжетпес (в переводе на русский язык - не долетит стрела). Высота ее не пре­вышает трехсот метров над уровнем моря. Она укра­шение берега озера Аулиеколь (Борового). По свиде­тельствам, об этой скале было сложено более шестнад­цати легенд и сказаний.
При написании своей широ­ко известной поэмы "Кокшетау" поэт, государственный деятель Сакен Сейфуллин обращался к этим живитель­ным источникам народного художественного творче­ства и придал им особый смысл, особое звучание.
Ве­ликий поэт казахского народа, мастерски владея сло­вом, сумел точно, талантливо передать суть легенды Окжетпес и она, по-новому озвученная им, стала сим­волом любви и верности, женской чести и достоин­ства.
Наиболее известны в народе три легенды о скале Окжетпес.
Первая легенда о скале Окжетпес. Великую Степь то и дело сотрясали большие и малые набеги монголов, джунгар, калмыков. Враги ее были беспощадны: разоряли аулы, угоняли скот, уби­вали мужчин и детей, брали в полон женщин и деву­шек, уводили их в рабство...
Грозный хан Среднего жуза - Абылай нередко на­казывал обидчиков, давал им понять, что посягатель­ство на Великую Степь, на ее народ не может оставаться безнаказанным. И он мстил особо ретивым, неугомон­ным, злобным.
Однажды хан Абылай одержал сокрушительную победу над калмыками и вернулся с большой добычей из похода в родные края. В тени одной из приозерных скал Абылай решил разделить все добытые в сраже­нии трофеи между участниками победного похода.
Всем всего досталось сполна. Осталось решить лишь одно - кому отдать плененную юную красавицу калмычку? Слишком многие из воинов хотели видеть ее своей женой. Но калмычка на каждое предложение отвечала категоричным отказом.
Затянувшийся спор между воинами, претендующи­ми на руку и сердце красавицы -калмычки, озадачил хана Абылая. Чтобы ненароком не обидеть кого-либо из своих доблестных воинов и не неволить в выборе красавицу-калмычку, он предложил ей самой опреде­лить достойного.
Красавица-калмычка прислушалась к мудрому со­вету хана Абылая. Но разрешить спор между разгоря­ченными джигитами решила по-своему. Она взобра­лась на вершину скалы, у подножия которой располо­жились воины, укрепила свой белый платок на ее вер­шине и сказала:
- Стреляйте, джигиты! Чья стрела долетит до вер­шины горы, за того я выйду замуж!..
Долго соревновались джигиты, много стрел выпу­стили из своих луков, но ни одна из них не долетела до вершины скалы, не говоря уже о том, чтобы кос­нуться своим острым жалом вывешенного белого плат­ка...
Разгневался хан Абылай и на своих неумелых вои­нов, и на упрямую калмычку и приказал ей спуститься с вершины каменной скалы. Но ослушалась грозного хана Абылая красавица-калмычка, поступила вопреки его воле.
Она прекрасно понимала, что только на вершине горного утеса она вольна и свободна. Если же вновь спустится в ставку разгневанного, жестокосердного хана, то лишится последнего, что у нее сейчас есть.
В лучшем случае может стать наложницей или женой нелюбимого чело­века. Ни то, ни другое было ей не по душе. Поэтому она решилась на последний, отчаянный шаг в ее юной жизни - бросилась с вершины горного утеса в воды Голубого залива озера Аулиеколь (Боровое).
Так погибла юная красавица-калмычка, бросив вы­зов ханской воле и всем желающим видеть ее своей женой. Девичья честь, достоинство, гордость оказались для нее превыше всего, и она не поступилась ими.
Вполне возможно, что со временем стерлись бы из людской памяти воспоминания о непокорной, своен­равной, свободолюбивой красавице-калмычке, если бы не случилось непредвиденного: на месте ее падения на озерной глади Голубого залива появился Жумбактас - скала - загадка, или как ее еще очень часто называют, - Сфинкс.
Каждый при взгляде на скалу видит нечто свое. Чаще всего она является взору то усталой, задумчивой старушкой, то молодой, целеустремленной девушкой... Некоторые же связывают облик этой скалы ни с моло­дой или старой женщиной, а считают ее символом ме­тущейся, беспокойной женской души.
И это, если сле­довать легенде, ближе к сути поступка гордой калмыч­ки, ближе к реальности, к правде жизни. Впрочем, это только догадка, а не утверждение... Если со стороны озера всмотреться на ухо "Слона", вы увидите стоящую во весь рост девушку, держащую в руке платок.
Вторая легенда о скале Окжетпес. Давным-давно это было. Жил-был у озера Боро­вого зажиточный бай. Всего у него было сполна. Но превыше всех своих богатств он ценил свою единствен­ную дочь-красавицу. Любил ее, выполняя каждое ее желание.
Вопреки существующим обычаям и традици­ям, он отказывался выдавать ее замуж, какой бы ка­лым ему за нее не предлагали. Желая только счастья единственной дочери, он разрешил ей выбрать в му­жья того, кто был всего ближе ее душе и сердцу.
 Моим мужем будет наш батрак-пастух Касым, - заявила она отцу.
Что ты говоришь? - возмутился бай. - Твоим му­жем будет не батрак Касым, а самый сильный, самый смелый, самый ловкий джигит, - сказал он в гневе.
Бай объявил по всем ближним и дальним аулам о своем желании и в назначенный день у скалы собра­лись лучшие из лучших. Он сказал им:
- Мое условие таково: чья стрела долетит до вершины­ скалы, за того я выдам свою единственную дочь.
Кто будет пытаться, но не выполнит того, о чем я ска­зал, тому я отрублю голову...
Попытки джигитов оказались напрасными - ни одна стрела не долетела до вершины скалы, многие сложи­ли свои головы у ее подножия... Тогда дочь опять обра­тилась к отцу:
- Отец, разреши выстрелить из лука Касыму.
- Ну, раз ему надоело носить голову на плечах, то пусть стреляет, - благосклонно согласился бай.
Касым выстрелил из лука. Но и его стрела не доле­тела до вершины каменного утеса. Приближенные бая тут же схватили беднягу, скрутили ему руки и уже были готовы отрубить ему голову. Но девушка остано­вила их, она вновь стала просить отца:
- Отец, - сказала она, - голову Касыма ты всегда успеешь отрубить... Помилосердствуй, позволь Касы­му выстрелить еще один раз...
Своенравный бай смирил свою гордыню, уступил желанию любимой дочери. Пока батрак готовил лук и стрелу, девушка забра­лась на вершину каменного утеса, и чтобы подбодрить своего возлюбленного, запела его любимую песню. Голос у нее был чудесный.
Он, как серебряный коло­кольчик, звенел, разливался над горами, над озерами, над лесами и это придало сил Касыму, стрела долетела до вершины и упала у ног его любимой. Отпраздновали богатую свадьбу. После свадьбы Касым спросил у жены:
- Зачем ты забралась на вершину горы?
- Если бы твоя стрела во второй раз не долетела бы до вершины, то отец приказал бы отрубить тебе голову, а мне без тебя не жить, я бы бросилась с вершины и разбилась о камни, - ответила она ему.
Третья легенда о скале Окжетпес. Помимо этих двух широко известных в народе ле­генд, путешественнику И.Т.Словцову удалось записать древнее предание о скале Окжетпес:
В дальние времена, когда только казахи владели Великой степью, на вершине каменного утеса жил ог­ромный Орел-вещун. Он зорко следил за всем, что происходило в округе. Многим был неугоден этот Орел, он не позволял своенравным и своевольным совершать неблаговидные поступки.
Немало было тех, кто пытал­ся подстрелить Орла, но их стрелы не долетали до вер­шины каменного утеса, где обитала неугодная птица. Находились и те, кто пытался взобраться на вершину утеса, чтобы убить Орла и разорить его гнездо. Но все их многочисленные попытки были тщетны.
Спустя годы по степи пронесся слух, что Орел-вещун улетел. Но в памяти народной до сих пор свежо предание о гордой, вольной, вещей птице, которая жила на вершине ка­менного утеса, до вершины которого не долетит стре­ла, не всякий путник доберется...
Четвертая легенда о скале Окжетпес. 
До Жекебатыра или позже него, об этом точно ска­зать никто не может, в одном из мирных аулов Кокшетау родился необыкновенный мальчик. Он был круп­ным ребенком и с каждым днем он рос все больше и больше. К десяти годам он настолько вытянулся вверх, что стрела, пущенная с земли, долетала только до его груди.
Люди стали называть его Окжетпесом, т.е. "Не долетит стрела". Насколько он был высок ростом, на­столько же был наделен недюжинной силой. Посколь­ку не было такой живности, которая могла его выдер­жать, он приручил слона.
Казахи всегда терпели набеги врагов. Со всех сто­рон, с жадностью голодных волков, совершали недруги набеги, опустошая  аулы. Но каждый раз на пути врага оказывался Окжетпес. И каждый раз враг тер­пел сокрушительные поражения, а оставшиеся в жи­вых уходили ни с чем.
Однажды все враги казахов объе­динились и решили, во что бы то ни стало разгромить и разграбить аулы. Врагов было несметное число. Ок­жетпес несколько дней подряд громил и уничтожал неприятельских воинов. Наконец они дрогнули и пус­тились наутек.
Говорят, батыры бывают простодушными и довер­чивыми. Окжетпес решил, что враг больше не посмеет вернуться и поэтому стоит хорошенько отдохнуть и выспаться. Он искупался в водах Аулиеколя, вошел в лес у подножия Кокшетау и залег в тени деревьев.
Враг не дремал. Он следил за действиями Окжетпеса, выс­ледил его и напал на беспечного батыра тысячами вои­нов. Оставшийся без оружия батыр стал вырывать де­ревья вокруг и крушить ими врага. (Во время битвы Окжетпес вырвал деревья у соседнего аула и там обра­зовалась поляна.
И позже, через много лет, на этой поляне будет отдыхать Абылай-хан и люди назовут лу­жайку "Поляной Абылай-хана". Но это будет через тысячелетие). Но силы были слишком неравными - безоружный батыр и тысячи врагов, стреляющие по нему из луков, бросающие в него копья и бьющие его секирами.
Окжетпес сильно устал. Он понимал, что стоит ему упасть, как на него набросятся, свяжут и будут издеваться. Плен - это позор! Тогда, собрав пос­ледние силы, он громогласно крикнул.
- О, Всевышний! Не дай умереть позорной смер­тью пленника! Преврати меня в камень!
Чтобы не отдать врагу своего слона, он приподнял его вверх и превратился в глыбу, так и застыл он в камне со своим поднятым слоном. И так объясняют наши предки происхождение вер­шины Окжетпес.

Оқжетпес жартасы.

Оқжетпес тауымен серуендеңіз.

«Сіз көл мен орманды осы жерден көре аласыз,
Жақын және алыс
Емен Жетпестің мақтаныш шыңы,
Батыр жебелермен ұшқан жерде...».

Сәкен Сейфуллин. Көкшетау, Ок-Жетпес, Бурабай, Жұмбак-Тас. 1925 - 1928 жж Аударған: Г. Серебряков.

Щучинскіден Бурабай көліне сапар.

Алаңнан терістік шығысқа таман  үш жүз метрден сәл астам қашықтықта көз қызықтырып аспанның көк  шымылдығына сүңгіп бара жатқан тіп - тік сұңғыла таудан көз айыра алмайсыз. Бұл Сәкен Сейфуллин сырлы сезіммен суреттеген «Оқжетпес» шыңы.
Оқжетпес шыңы жайлы халқымыздың тұңғыш ағартушы ғалымы Шоқан Уәлиханов талай аңыз - әңгімелер жинаған. Халық арасында Оқжетпестің ұшар басына ұя салған қырағы қыран жайлы  аңыз да кең тараған.
Жерден қарағанда Оқжетпестің басында тізе бүгіп жатқан пілді Теміртау қиясынан қарап таба алмайсың. Ал Оқжетпестің түбінен Бурабай көлінің Жұмбақтас жақ жағасынан жүргеніңде шың үстінде мүлгіп жатқан піл айқын көрінеді. Ал оң құлағына жабысып тарбиып «Тасбақа» шығып бара жатқандай.
Енді бірде биіктен қарап тұрсаңыз әлгі тасбақа көзге түскісі келмегендей тығылып қалады. Таза гранит текшелерінен қаланған. Бір қарағанда «Оқжетпес» - әлде бір алып батыр ойпаңда тұрып-ап түбі жуантық,  сүп-сүйір көк сүнгі найзасын аспаннан төнген әлде бір кесапатқа қарсы жалт еткізіп сілтей қалған тәрізді.
Халықтың арасында Оқжетпес туралы үш аңыз өте таңымал болған. 1. Бағзы заманда қазақ пенен қалмақ бір-бірімен жаңығып, соғыс буы сарбаздары ерлікке жігерлендіріп, атақ-даңқ пен жорықтардың елесі ерлерге рух берген заман екен.
Хан Абылай осындай бір сәтті жорықтан Бурабайға үлкен олжамен қайтып келген екен. Бір биік жартастың жанына тоқтап, қолға түскен мүлікті молынан және әділетті түрде жігіттеріне үлестіріп берген екен.
Әрбірінің үлесін берсе де, бір кезде сарбаздардың арасында бітіспес дау-жанжал басталып кетіпті. Даудың себебі- жүзіктің көзінен өткендей көркем, осы жорықта тұтқынға түскен қалмақ қызы болатын.
Жағдай ушығып бара жатқан соң хан тұтқын қызды өзіне алдырып: «Сұлуым! Міне алдында бірінен бірі өткен ержүрек сарбаздарым түгелімен тұр. Қай-қайсына қоссам да әрбірі де соған лайық, сондықтан бүгін саған зор құрмет көрсетіп, жар таңдау құқын саған бердім!»,- деген екен.
Еліктің  лағындай дір-дір қаққан қыз түнгі аспандай қап-қара тұңғиық көзін бір төңкеріп, қанатын қомдаған лашындай бойын тіктеп: «Құдіретті хан ием, көрсеткен құрметіне рахмет! Таңдау менде болса,  сыңарым ең беделді азаматың болсын.
Менің мына аппақ орамалым ана жылтыр жартастың ең құзар шаңына ілінсін. Орамалға қай сарбазыңың оғы жетсе, соған өмірлік жар боламын!»,- депті. Хан жарлығын орындамақ болып тұра ұмтылған жігіттер белдеріне арқан орап, құзар шыңның ұшына орамалды тіккен екен
Қайсар қыз  сайысты  құзар шыңның шоқысына шығып қадағалаңға ханнан рұқсат сұрайды. Делбесі қозған сарбаздар жебелерін бірінен соң бірін аспанға атқылағанмен, бірде-бірі нысанаға жетпей, даурығып жүргендеріне, елінен, жерінен, сүйіктісінен айрылған ару, құзар шыңның басынан Әулиекөлдің көгілдір тұңғиығына қарғып кетіпті.
Сол аты аңызға айналған шынды содан соң халық «Оқжетпес» деп атап кетіпті. 2. Ерте-ерте ертеде Бурабай көлі маңында аса ауқатты бай өмір сүрді.  Бірақ оның барлық байлығынан басқа, бәрінен артық көретін сұлу жалғыз қызы болады. Қызының барлық тілектерін орындап, оны жанындай жақсы көрді.
Көп қалыңмал берсе де, әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерге қарсы келіп, оған қандай ұсыныс жасаса да, қызын тұрмысқа беруден бас тартады. Қызын бақытты болуы үшін, оған жүрегіне, жанына ең жақын адамды таңдауға мүмкіндік берді.
«Менің күйеуім- Қасым бақташы болады», - деді әкесіне қызы.
- Не айтып тұрсың? - Бай наразылық білдірді. «Сенің күйеуін Қасым болмайды, ең күшті, ең батыл, ең ақылды жігіт болады», - деді ол.
Бай, барлық жақын және алыс ауылдарға өзінің өтінішін айтып, белгіленген күні күшті, күштілерден күшті бақтарын сынап, айтқан жерге жиналады. Қыздың әкесі оларға былай дейді:
- Менің шартым мынадай: кімнің жебесі Оқжетпеске жетсе, соған менің жалғыз қызымды беремін.
Кімде-кім Оқжетпеске жеткізе алмаса, оның басын кесемін ... Жігіттердің әрекеттері бекер болған жоқ, ешбір жебе таудың басына дейін жете алмады, Сонда қызы тағы әкесіне бұрылып былай деді:
- Әке, Қасымға садақпен атуға рұқсат бер.
- Егер басынна айрылғысы келсе, онда атып көрсің, - деп келіседі.
Қасым садақпен атты, бірақ оның жебесі тастың жартастың үстіне жете алмады. Бай бірден кедейді ұстап алып, қолдарын бұрап, басын кесуге шақ тұрғанда, қызы оны тоқтатып, Қасымның басын алуға үлгерерсің, тағы бір рет атуға мүмкіндік бер әкесінен сұрады:
- Өзінің мақтанышы үшін сүйікті қызының тілегін орындауға келесім берді.
Бақташы садақ пен жебені дайындап жатқанда, қыз  тастың үстіне көтеріліп, сүйетінін айтып жігерлендіріп, сүйікті әнін шырқады. Оның даусы керемет болды. Ол күміс қоңырауы секілді даусы тауда, көлдерде, ормандарда сыңғырлап естілді. Бұл Қасымға күш берді, жебе үстіне ұшып, сүйіктісінің аяғына жығылды.
Үлкен той жасады. Тойдан кейін Қасым әйелінен:
- «Неге таудың басына көтерілдің?»
«Егер жебеңіз екінші рет көтерілмесе, онда әкем сенің басыңды кесіп тастауға бұйрық беретін еді, мен сенсіз өмір сүре алмас едім, таудың үстінен құлап, өліп қалушы едім», - деп жауап берді. Осы екі танымал халық аңызынан басқа, саяхатшы А.Т. Славцовтың Окжетпес туралы ертедегі аңызды жазды:
Ұзақ уақыттарда, тек қазақтар ұлы далаға ие болғанда, тас тастың үстінде үлкен бүркіт бар еді. Ол айналадағы не болып жатқанның барлығын мұқият бақылап отыратын. Көптеген адамдар осы бүркітті ұнатпайтын, өйткені қисынсыз әрекеттерге жол бермейтін.
Бүркітті атуға тырысқан көптеген адамдар болды, бірақ олардың жебелері құс өмір сүрген  тастың шыңына жете алмады. Сондай-ақ, Бүркітті өлтіріп, өз ұясын құрту үшін жартасты жарып жіберуге тырысқандар да болды.
Бірақ олардың  әрекеттері бекер болды. Көп жылдар өткен соң, бүркіттің ұшып кеткені туралы әңгіме тарады. Таудың биік шыңында тәккәпар, еркін  бүркіттің өмір сүргеніне мақтан ететін, оның басына ешқандай жебе жетпейтінін халық аңыз қылып айтатын.
Енді тағы бір Оқжетпес туралы хылықтың арасында аз айтылатын аңыз бар. Жекебатырға дейін немесе одан кейін, бұл туралы нақты ешкім айта алмайды, Көкшетау жерінде бір бала дүниеге келіпті. Ол салмағы үлкен бала болатын және ол күн сайын өсіп, ұзын болып өсті.
Он жасқа толғанда, ол жерден көтерілген жебе тек көкірекке дейін жетеді. Адамдар оны Оқжетпес деп атай бастады, яғни. «Жебе жетпейді». Оның бойы өскен сайын оған ерекше күш берді. Қазақ халқы әрқашан жауларға қарсы шығады.
Ашық қасқырлардың ашкөздігімен барлық елдерден жауларға басып кіріп, ауылдарды ойран қылыды. Барлық жерде жаудың жолында Оқжетпес болды. Дұшпандардың барлығы жеңіліске ұшырап, тірі қалғандар ештеңесіз елдеріне қайтқан.
Бір күні қазақтардың барлық жаулары бірігіп, ауылдарды қиратып және тонауға шешім қабылдайды. Дұшпандар көп болатын. Оқжетпе бірнеше күн бойы жаудың сарбаздарын ұрып-соғып, жауды жайпап салды.
Батырлар аңғал және сенімді болады деп айтады. Оқжетпес қарсыластардыңтың қайтып оралмайды, онда жақсы демалып ұйықтау керек деп шешті. Ол, Көкшетау етегіндегі орманға барып, Әулиекөлге шомылып, ағаш көлеңкесінде ұйықтап қалады.
Қарсыластары ұйықтамай, Оқжетпес әрбір әрекеттерін аңдып, мыңдаған сарбаздармен шабуылға шықты. Қарусз қалған батыр, айналасындағы ағаштарды орнынан жұлып, жауларға  тойтарыс берді. (Шабуыл кезінде Оқжетпес көрші ауылдың ағашын қиратып, сол қиратқан жерде алаң пайда болды.
Көптеген жылдардан кейін, осы алаңда Абылай дем алатын және  «Абылай хан алаңы» деп аталуы мыңжылдықтан кейін болады деседі). Қарусыз батыр және садақпен атып, найза лақтырды, бірақ барлығын жеңуге күші болмады, Оқжетпес қатты шаршады.
Ол құлап кетсе, байлап, матап мазақтайтынын түсінді. Тұтқындалу-масқара! Соңғы күшін жинап, қатты дауыстады. «О, Құдайым!» Масқара болып тұтқынның қолында өліп қалмайын! Оданша мені тасқа айналдыр! - деп айтты.
Өзінің қарсыластарына пілін бермеу үшін, оны көтеріп алды, ол кесек тасқа айналып, өзінің көтерген пілімен қатып қалды.
Біздің ата-бабаларымыз Оқжетпес шыңының шығу тарихы туралы осылай деген.

Источник:.
http://srh.kz/content/skala-okghetpes-burabayskiy-rayon/

Фотографии
Александра Петрова.